Akwụkwọ nke Jenesis - Geology, Archaeology and Theology - Nkebi nke 4

Akaụntụ Okike (Jenesis 1: 1 - Jenesis 2: 4): 5-7bọchị XNUMX-XNUMX

Jenesis 1: 20-23 - Fbọchị nke ise nke Okike

“Chineke wee sị:‘ Ka mmiri nupụta-igwe-obi, ya bụ, nke mkpụrụ obi dị ndụ, ka anụ ufe fepụ n’elu ụwa n’ihu mbara igwe. Chineke wee kee nnukwu anụ mmiri buru ibu na mkpụrụ obi ọ bụla dị ndụ nke na-agagharị, bụ́ nke mmiri jupụtara dị ka ụdị ha dị iche iche na anụ ufe ọ bụla nwere nku, n’ụdị ha dị iche iche. ’ Chineke wee hụ na ọ dị mma. ”

“Chineke wee gọzie ha, sị, 'Mụọnụ ọmụmụ, baanụ ụba, jupụta na mmiri nke dị n'oké osimiri, ka anụ ufe baakwa ụba n'ụwa.' E wee nwee mgbede, nweekwa ụtụtụ, ụbọchị nke ise. ”

Mmepụta Mmiri na Flying Fee

N’oge ndi ozo enwere ike ime ugbu a, ubochi nke ozo n’abia e kere nkpuru abuo buru ibu nke ihe e kere eke di ndu.

Nke mbu, azu, na ihe ndi ozo nile na mmiri bi n’ime mmiri, dika anemones, whale, dolphins, shark, cephalopods (squid, octopus, ammonites, amphibians, wdg), ma nke ohuru ma nke nnu.

Nke abuo, anụ ufe, dịka ụmụ ahụhụ, ụsụ, pterosaurs na nnụnụ.

Dika ahịhịa ndụ dị n'ụbọchị nke atọ, e kere ha dị ka ụdị ha si dị, nwee ikike mkpụrụ ndụ maka imepụta ọtụtụ ụdị dị iche iche.

Ọzọkwa, a na-eji okwu Hibru "bara" nke pụtara "kere", mee ihe.

A sụgharịrị okwu Hibru "tannin" dị ka "nnukwu anụ mmiri". Nke a bụ nkọwa ziri ezi banyere ihe okwu Hibru a pụtara. Mkpọrọ okwu a na-egosi ihe e kere eke nwere ogologo ogologo. Ọ bụ ihe na-akpali mmasị ịmara na nsụgharị Bekee ndị ochie na-asụgharị okwu a dị ka "dragons". Ọtụtụ ọdịnala ochie na-akọ banyere nnukwu anụ mmiri (na nnukwu ala) nke ha kpọrọ dragọn. Nkọwa ndị e nyere ndị ae kere eke na eserese oge ụfọdụ na-echetakarị eserese na nkọwa nke enyere ndị okike mmiri dịka plesiosaurs na mesosaurs na dinosaurs nke ndị sayensị nke oge a.

Site na oge na anwụ na ọnwa na kpakpando, ihe ndị na-efe efe na nnukwu anụ mmiri ga-enwe ike ịnyagharị. N'ezie, nye ụfọdụ n'ime ha, ọnwa zuru ezu na-ekpebi oge ha ga-eji lụọ di ma ọ bụ nwunye, maka ndị ọzọ oge ịkwaga. Ọbụna dị ka Jeremaịa 8: 7 na-agwa anyị “Ọbụna ụgbala n’eluigwe maara nke ọma oge ya a kara aka; na nduru na ọsọ ọsọ na bulbul - na-ahụ oge nke ọ bụla n'ime ha nke ọma ”.

Ekwesiri ighota ihe di iche ma di nkpa, ya bu na ihe ufe na-efe efe n'elu uwa na ihu nke mbara igwe ma ọ bụ site na mbara igwe.

Chineke gọziri ihe ọhụrụ ndị a ma kwuo na ha ga-amị mkpụrụ, baakwa ụba, juputa n'oké osimiri na ụwa. Nke a gosiri na ọ hụrụ ihe o kere eke n’anya. N'ezie, ọbụlagodi na Matiu 10:29 na-echetara anyị, Ọ̀ bụ na a dịghị ere nza abụọ otu mkpụrụ ego nke ga-azụta nanị ihe dị nta? Ma o nweghị otu n’ime ha ga-ada n’ala Nna gị aghara ịma “.  Ee, Chineke na-echebara ihe niile o kere eke echiche, ọkachasị ụmụ mmadụ, nke bụ ihe Jizọs kwuru na ya maara ntutu ole anyị nwere n’isi anyị. Ọbụnadị na anyị amaghị ngụkọta ahụ belụsọ na anyị nwere isi nkwọcha na enweghị ntutu na-eto eto, nke dị obere!

N'ikpeazụ, okike nke ihe ndị e kere eke dị n'oké osimiri na anụ ufe bụ ụzọ ọzọ ezi uche dị na ya iji wepụta ihe dị ndụ jikọtara ọnụ. Ìhè na ọchịchịrị, mmiri na ala akọrọ na-esote, ahịhịa na-esochi ya, na-esochikwa ihe ndị na-enye ìhè dị ka ihe ịrịba ama maka nri na ntụzi aka nke ụmụ anụmanụ na ihe ndị e kere eke dị ndụ.

Jenesis 1: 24-25 - Sixbọchị nke isii nke Okike

"²⁴Chineke wee gaa n'ihu ịsị: “Ka ala wepụta mkpụrụ obi dị ndụ n'ụdị ha dị iche iche, anụ ụlọ na anụ ndị na-agagharị agagharị na anụ ọhịa nke ụwa n'ụdị ya dị iche iche.” O wee dị otú ahụ. ²⁵ Chineke wee mee anụ ọhịa nke ụwa n'ụdị ya na anụ ụlọ dị iche iche na anụ ụlọ ọ bụla nke na-agagharị agagharị n'ụdị ya. Chineke wee hụ na ọ dị mma. ”

Anmụ anụmanụ na ala anụmanụ

Ebe obu na ekewo nkpuru ahihia n’ubọchi nke atọ na kwa nke nwere anụ mmiri na anụ ufe n’ụbọchị nke ise, Chineke gara n’ihu kee anụ ụlọ, na-akpụgharị ma ọ bụ na-akpụ akpụ na anụ ọhịa.

Okwu a na-egosi na e kere anụ ụlọ n’ụdị ha dị iche iche na-egosi ịdị ike ma ọ bụ ikike ịbụ anụ ụlọ, ebe e nwekwara anụ ọhịa ndị a na-agaghị aghọrọ.

Nke a mezuru ihe e kere eke dị ndụ, ma e wezụga ụmụ mmadụ ga-esochi.

 

Jenesis 1: 26-31 - Daybọchị nke isii nke Okike (gara n'ihu)

 

"²⁶ Chineke wee gaa n'ihu ịsị: “Ka anyị kpụọ mmadụ n'onyinyo anyị, dị ka oyiyi anyị si dị, ka ha nọrọkwa n'okpuru azụ̀ nke oké osimiri na anụ ufe nke eluigwe na anụ ụlọ na ụwa dum na ihe ọ bụla na-agagharị agagharị. anụmanụ nke na-agagharị n'elu ala. ” ²⁷ Chineke wee kee mmadụ n'onyinyo ya, ọ bụ n'onyinyo Chineke ka o kere ya; nwoke na nwanyi ka O kere ha. ²⁸ Chineke gọziri ha, Chineke wee sị ha: “Mụọnụ ọmụmụ, baanụ ụba ma jupụta ụwa, meekwanụ ka ọ dịrị n'okpuru unu, nweekwanụ ike n'ahụ́ azụ nke oké osimiri na anụ ufe nke eluigwe na ihe ọ bụla e kere eke dị ndụ nke na-agagharị n'elu ya. ụwa. ”

²⁹ Chineke wee gaa n'ihu ịsị: “Lee, enyewo m unu ahịhịa niile na-amị mkpụrụ nke dị n'elu ụwa dum na osisi ọ bụla nke mkpụrụ nke osisi na-amị mkpụrụ na ya. Ẹyak enye esidi udia. ³⁰ Enyekwa m anụ ọhịa ọ bụla nke ụwa na anụ ufe ọ bụla nke eluigwe na ihe ọ bụla na-agagharị n’elu ala nke ndụ dị n’ime ha ka m nyeworo ha ahịhịa ndụ nile ka ọ bụrụ nri ha. ” O wee dị otú ahụ.

³¹ E mesịa, Chineke hụrụ ihe niile o mere, ma, lee! ọ dị ezigbo mma. E wee nwee mgbede, nweekwa ụtụtụ, ya abụrụ ụbọchị nke isii.

 

Man

Na ngwụcha ụbọchị nke isii, Chineke kere mmadụ n’oyiyi Ya. Nke a pụtara na àgwà ya na njirimara ya, mana ọ bụghị otu ọkwa. Nwoke na nwanyị o kere ga-enwe ikike n'ebe anụmanụ niile e kere eke nọ. E nyekwara ha ọrụ nke ime ka ụmụ mmadụ jupụta ụwa (ọ bụghị ijupụta). Nri nke mmadu na anumanu di iche iche rue ta. E nyere mmadụ abụọ ahịhịa ndụ maka naanị nri. Nke a pụtara na ọ nweghị anụmanụ ka e kere dị ka ndị na-eri anụ ma nwee ike ịpụta na ọ pụtara na enweghị ndị na-eri ihe. Ọzọkwa, ihe niile dị mma.

Odi nkpa ighota na obughi otutu ihe banyere okike mmadu ka ekwuru ihe banyere ya na Jenesis 1 dika nka bu ihe omuma banyere inye nkowa banyere oge Okike.

 

Jenesis 2: 1-3 - Sebọchị nke asaa nke Okike

“Eluigwe na ụwa na ụsụụ ndị agha ha zuru ezu. ² Ka ọ na-erule n’ụbọchị nke asaa Chineke rụchara ọrụ ya, nke ọ rụrụ, ọ kwụsịkwara n’ụbọchị nke asaa n’ọrụ ya niile ọ rụworo. ³ Chineke wee gọzie ụbọchị nke asaa ma mee ka ọ dị nsọ, n'ihi na ọ bụ n'ụbọchị ahụ ka ọ nọ na-ezu ike n'ọrụ ya dum nke Chineke kere iji nzube ya mee. ”

Ofbọchị Izu Ike

N’ụbọchị nke asaa, Chineke mechara ihe niile o kere wee zuo ike. Nke a bụ ihe mere e ji webata Sabbathbọchị Izu Ike ka e mesịrị n'Iwu Mozis. N'Ọpụpụ 20: 8-11, Mozis kọwara ihe mere e ji kwuo ụbọchị izu ike “Icheta ụbọchị izu ike ido ya nsọ, ⁹ ị ga-eje ozi ma rụọ ọrụ gị niile ruo ụbọchị isii. ¹⁰ Ma ụbọchị nke asaa bụ ụbọchị izu ike nye Jehova bụ́ Chineke gị. Arụla ọrụ ọ bụla, gị onwe gị ma ọ bụ nwa gị nwoke ma ọ bụ nwa gị nwaanyị, ohu gị nwoke ma ọ bụ ohu gị nwaanyị ma ọ bụ anụ ụlọ gị ma ọ bụ onye mbịarambịa nke bi n’obodo gị. ¹¹ N’ihi na ụbọchị isii ka Jehova kere eluigwe na ụwa, oké osimiri na ihe niile dị n’ime ha, o wee zuru ike n’ụbọchị nke asaa. Ọ bụ ya mere Jehova ji gọzie ụbọchị izu ike ma mee ka ọ dị nsọ. ”

Enwere ihe nlere anya nenwe netiti Chineke nari oru rue ubochi isii ya na ndi Israel nalu aru rue ubochi isii we zuru ike nebe ahu dika Chineke mere. Nke a ga - eme ka anyị ghọta na ụbọchị okike bụ nke ọ bụla n’ime awa iri abụọ na anọ n’ogologo.

 

Jenesis 2: 4 - Nchịkọta

“Nke a bụ akụkọ banyere eluigwe na ụwa n’oge e kere ha, n’ụbọchị Jehova Chineke mere ụwa na eluigwe.”

Colophons na tol^entụpọ[I]

Nkebi ahịrịokwu “N'ụbọchị Jehova bụ́ Chineke kere ụwa na eluigwe” ụfọdụ ndị ekwuola na ụbọchị e kere ihe abụghị awa iri abụọ na anọ kama na ọ bụ ogologo oge. Otú ọ dị, isi ihe dị na "n'ime". Hebri asɛmfua “Yom” a ɛwɔ Genesis ti 24 no fa eyi ho ruru eru na “be-“, na-eme “Be-yom”[Ii] nke putara “n’ ubochi ”ma obu kari“ mgbe ”, ya bu narutu aka notu oge.

Amaokwu a bụ amaokwu ikpeazụ nke akụkọ banyere eluigwe na ụwa dị na Jenesis 1: 1-31 na Jenesis 2: 1-3. Ọ bụ ihe a maara dị ka a "tol^entụpọ ” ahịrịokwu, nchịkọta nke amaokwu bu ụzọ.

Akwụkwọ ọkọwa okwu na-akọwa "tol^entụpọ ” dị ka "akụkọ ihe mere eme, karịsịa akụkọ ihe mere eme ezinụlọ". Edere ya n'ụdị colophon. Nke a bụ ihe e ji ede ihe mgbe nile na ngwụsị nke mbadamba ihe cuneiform. Ọ na-enye nkọwa nke gụnyere aha ma ọ bụ nkọwa nke akụkọ ahụ, mgbe ụfọdụ ụbọchị, na-abụkarị aha onye edemede ma ọ bụ onye nwe ya. E nwere ihe àmà na-egosi na a ka na-ejikarị colophon eme ihe n'oge Alexander Onye Ukwu ihe dị ka afọ 1,200 mgbe Mosis chịkọsịrị na dere akwụkwọ Jenesis.[iii]

 

A na-edekọ colophon nke Jenesis 2: 4 dị ka ndị a:

Nkọwa: “Nke a bụ akụkọ banyere eluigwe na ụwa n’oge ekere ha”.

Mgbe ole: “N’ụbọchị” “e kere ụwa na eluigwe” na-egosi na e dere ya n’oge na-adịghị anya ka ihe ndị ahụ mechara.

Onye edemede ma ọ bụ Onye Nwe ya: Eleghi anya “Jehova Chineke” (ikekwe edere ya dika iwu mbu 10).

 

Akụkụ ndị ọzọ nke Jenesis gụnyere:

• Jenesis 2: 5 - Jenesis 5: 2 - Mbadamba Adam dere maọbụ nwe ya.
• Jenesis 5: 3 - Jenesis 6: 9a - Mbadamba ụrọ nke Noa dere ma ọ bụ nke ya.
• Jenesis 6: 9b - Jenesis 10: 1 - Mbadamba ụrọ nke ụmụ Noa dere ma ọ bụ nwe.
• Jenesis 10: 2 - Jenesis 11: 10a - Mbadamba Shem dere ma ọ bụ bụrụ nke ya.
• Jenesis 11: 10b - Jenesis 11: 27a - Mbadamba ụrọ nke Tera dere ma ọ bụ nke sitere na ya.
• Jenesis 11: 27b - Jenesis 25: 19a - Mbadamba ụrọ nke Aịzik na Ishmael dere ma ọ bụ nwe ya.
• Jenesis 25: 19b - Jenesis 37: 2a - Mbadamba ụrọ nke Jekọb na Isọ dere ma ọ bụ nwe. O nwere ike ịbụ na a gbakwunye osuso ọmụmụ Isọ.

Jenesis 37: 2b - Jenesis 50:26 - Eleghị anya ọ bụ Josef dere ya na papaịrọs ma o nweghị okpokoro.

 

N'oge a, ọ ga-adị mma ka anyị nyochaa ihe akaebe e nwere banyere otú Mozis si dee akwụkwọ Jenesis.

 

Mozis na Akwụkwọ Jenesis

 

Moses gụrụ akwụkwọ n'ụlọ Fero. N'ihi ya, ọ gaara mụta ịgụ na ide ihe n'ụdị cuneiform, asụsụ mba ụwa nke oge a, yana mkpụrụedemede ederede.[iv]

N'ịhota isi mmalite ya, ọ gosipụtara omume ọma ederede dị oke mma, nke a na-aga n'ihu taa n'ọrụ ọma niile nke ndị ọkà mmụta. Nyere ya ọzụzụ, ọ gaara asụgharị cuneiform ma ọ bụrụ na ọ dị mkpa.

Ihe ndekọ ndị dị na Jenesis abụghị naanị ntụgharị asụsụ nkịtị ma ọ bụ nchịkọta akwụkwọ ochie ndị a nke sitere na ya. Ọ wụtakwara aha ndị mmadụ n’oge ruo taa ka ụmụ Izrel, ndị na-ege ya ntị ghọta ebe ebe ndị a. Ọ bụrụ na anyị elee Jenesis 14: 2,3,7,8,15,17 anyị pụrụ ịhụ ihe atụ nke a. Iji maa atụ, v2 “eze Bela (nke ahụ bu Zoa) ”, v3 “Ndagwurugwu Sidim, nke ahụ bụ Oké Osimiri Nnu”, na ndị ọzọ.

A gbakwara nkọwa, dị ka na Jenesis 23: 2,19 ebe a gwara anyị “Sera nwụrụ na Kiriat-aba, ya bụ, Hibrọn, n'ala Kenan”, na-egosi na edere nke a tupu ndị Israel abanye na Kenan, ma ọ bụghị na mgbakwunye nke Kenean agaraghị adị mkpa.

E nwekwara aha ebe ndị na-adịkwaghị. Dịka ọmụmaatụ, Jenesis 10:19 nwere akụkọ ihe mere eme nke Kenan nwa Ham. O nwekwara aha obodo ndị ahụ, nke e mechara bibie n’oge Ebreham na Lọt, ya bụ, Sọdọm na Gọmọra, na nke na-adịkwaghị n’oge Mozis.

 

Ihe omuma atu ndi ozo banyere ihe ndi ozo nke Moses nyere na ihe odide mbu, iji mee ka o doo anya, gunyere:

• Jenesis 10: 5 “Ndị a bụ ndị si n’etiti ndị a gbasaa n’ókèala ha, n’ezinụlọ n’ezinụlọ n’etiti mba ha, onye ọ bụla nwere asụsụ nke ya.”
• Jenesis 10: 14 “Onye ndị Filistia siri n’aka”
• Jenesis 14: 2, 3, 7, 8, 17. (Lee n'elu)
• Jenesis 16: 14 “Ọ ka nọ ebe ahụ, [olulu mmiri ma ọ bụ mmiri iyi Hega gbagara] n’agbata Kedesh na Bered."
• Jenesis 19: 37b “Ọ bụ ya bụ nna ndị Moab nke taa.”
• Jenesis 19: 38b “Ọ bụ nna ndị Amọn nke oge a.”
• Jenesis 22: 14b “Ruo taa, a na-ekwu, sị, 'N'ugwu Jehova ka a ga-eweta ya.'
• Jenesis 23: 2, 19. (Lee n'elu)
• Jenesis 26: 33 “Ruo taa, aha obodo ahụ bụ Bia-shiba.”
• Jenesis 32: 32 “Ya mere, ruo taa, ụmụ Izrel adịghị eri anụ ụdọ a tụkwasịrị n’apata úkwù, n’ihi na e metụrụ ogwe aka Jekọb n’akụkụ ọdụ ahụ.
• Jenesis 35: 6, 19, 27.
• Jenesis 35: 20 “Ruokwa taa, ogidi a bụ ili ili Rechel.”
• Jenesis 36: 10-29 Esausọ wee nwee usoro ọmụmụ Isọ ọzọ.
• Jenesis 47: 26 “—Ihe dị irè taa”
• Jenesis 48: 7b “Nke ahụ bụ Betlehem.”

 

Bụ Hibru Dị adị n'oge Moses?

Nke a bụ ihe ụfọdụ ndị ọkà mmụta "isi" na-arụrịta ụka, agbanyeghị, ndị ọzọ na-ekwu na ọ ga-ekwe omume. Edide ata akpa usem Hebrew ama odu ini oro m̀m or ikodụhe ini oro, ekeme ndidi ẹwet Genesis n̄ko ke uwetn̄kpọ abisi m̀m or usem uwetn̄kpọ Egypt. Anyi ekwesighi ichefu na dika ndi Israel buru ndi ohu ma biri n'Ijipt rue otutu ogha, odikwara ekwe omume, ha makwara ihe edere ede ma obu uzo ozo.

Otú ọ dị, ka anyị tụlee ná mkpirikpi ihe akaebe ndị e nwere n'asụsụ Hibru mbụ e dere. Maka ndị nwere mmasị ịmatakwu nkọwa, enwere vidiyo vidiyo 2 kachasị mma na usoro nke usoro ihe akaebe (nke a na-atụ aro ya nke ukwuu) nke isiokwu ya bụ "Esemokwu Mozis" nke gosipụtara ihe akaebe dị. [v]

Ihe 4 dị mkpa ga-abụrịrị eziokwu maka Moses nwee ike ide Akwụkwọ Ọpụpụ dị ka akụkọ onye anya ya na ide akwụkwọ Jenesis. Ha bụ:

1. E nwere ihe odide tupu oge Ọpụpụ.
2. Ẹkenyene ndiwet n̄kpọ ke ikpehe Egypt.
3. Ederede dị mkpa iji nwee mkpụrụ okwu.
4. Ọ dị mkpa ka ọ bụrụ ụdị edemede dị ka Hibru.

Ihe odide nke ederede ederede (1) a na-akpọ "Proto-Siniatic"[vi] [vii] ahụla n'Ijipt (2). O nwere mkpụrụ okwu (3), nke dị iche na ihe odide ndị Ijipt, ọ bụ ezie na e nwere ụfọdụ ihe doro anya na ụfọdụ mkpụrụedemede, na (4) enwere ike ịgụ ederede ndị dị na mkpụrụ edemede a dị ka okwu Hibru.

Ihe odide ndị a (1) malitere na afọ iri na otu nke ọchịchị Amenemhat nke Atọ, nke nwere ike ịbụ Fero nke oge Joseph.[viii] Nke a dị na oge nke 12^th Usoro ndị eze nke Alaeze Ukwu Ijipt (2). Ihe odide a maara dị ka Sinai 46 na Sinai 377, Sinai 115, na Sinai 772, ha niile sitere na mpaghara nke turquoise mines na northwest akụkụ nke Sinai Peninsula. Ọzọkwa, Wadi El-Hol 1 & 2, na Lahun Ostracon (site na nso Faiyum basin).

Nke a nwere ike gosipụta Josef dịka onye malitere edemede na mkpụrụedemede (ikekwe site n'ike mmụọ nsọ Chineke), ebe ọ maara ntụgharị ederede dịka onye ọchịchị nke abụọ na alaeze Ijipt, mana ọ bụkwa onye Hibru. Chineke me-kwa-ra ka ya na ya mara ihe, ka ọ we kọ isi nrọ. Ọzọkwa, dị ka onye nchịkwa nke Ijipt, ọ ga-adị mkpa ka ọ mara ịgụ ihe ma jiri ụdị mkparịta ụka ederede ngwa ngwa karịa ihe odide iji nweta nke a.

Ọ bụrụ na ederede proto-Siniatic a bụ n'ezie Hibru mbụ, mgbe ahụ:

1. O dakọtara n’ile anya nke ndi Hibru? Azịza ya bụ ee.
2. Ọ nwere ike ịgụ ya dị ka Hibru? Ọzọkwa, azịza ya dị nkenke bụ ee.[ix]
3. Ọ dabara na akụkọ ihe mere eme nke ụmụ Israel? Ee, dịka ihe dị ka 15^th Narị Afọ TOA, ọ kwụsịrị n'Ijipt ma pụta na Kenean.

Enwere ọtụtụ ihe akaebe iji nyochaa iji kwado azịza ndị a nke "ee" karịa na nchịkọta dị n'elu. Nke a bụ naanị nchịkọta dị mkpirikpi; otu o sila di, inye ya ihe akaebe na Moses puru ide Tora[X] (akwụkwọ ise mbụ dị na Baịbụl) tinyere Jenesis n’oge ahụ.

Ihe akaebe

Ikekwe nke ka mkpa bụ ihe akaebe dị n'ime Bible banyere mmuta nke ụmụ Izrel nke oge ahụ na Mosis. Rịba ama ihe Jehova nyere Mosis na Mozis ntụziaka iji dọọ ụmụ Israel aka n'akụkụ Akwụkwọ Nsọ ndị a:

• Ọpụpụ 17: 14 "Jehova gwara Mozis ihe a"dee nke a dika ihe ncheta n’akwukwo ahu ma gosi ya na nti Joshua. ”
• Deuteronomy 31: 19 “Ma ugbu a dee n'ihi na unu onwe-unu bu abù a, zí kwa ha umu Israel. ”
• Deuterọnọmi 6: 9 na 11: 20 “Must ga-emerịrị dee ha [ihe nile m nyere n’iwu] n’elu awara ụzọ nke ụlọ gị na n’ọnụ ụzọ ámá gị ”.
• Leekwa Ọpụpụ 34:27, Deuterọnọmi 27: 3,8.

Ntụziaka ndị a ga-achọ ka Mozis na ndị Izrel ndị ọzọ mara ịgụ na ide. O nwekwara ike ọ gaghị ekwe omume site na iji ihe odide ederede, naanị mkpụrụedemede ederede ederede ga-eme ka ihe a niile kwe omume.

Moses dere nkwa nke Jehova Chineke na Deuterọnọmi 18: 18-19 nke bụ, "M ga-esi n'etiti ụmụnne ha họpụtara ha onye amụma nke dị ka gị onwe gị; m ga-etinyekwa okwu m n’ọnụ ya, ọ ga-agwakwa ha ihe niile m ga-enye ya n’iwu. ¹⁹ Ọ ga-erukwa na onye na-agaghị ege ntị n'okwu m nke ọ ga-ekwu n'aha m, m ga-ajụ ya ajụjụ. ”.

Onye amụma ahụ bụ Jizọs, dị ka Pita gwara ndị Juu na-ege ntị na mpaghara notlọ Nsọ n'oge na-adịghị anya mgbe Jizọs nwụsịrị na Ọrụ 3: 22-23.

N'ikpeazụ, ikekwe ọ dabara adaba na okwu ikpeazu a ga-abịakwute Jizọs, edere ya na Jọn 5: 45-47. Mgbe ọ na-agwa ndị Farisii okwu, ọ sịrị “Unu echela na m ga-ebo unu ebubo n’ihu Nna m; ọ dị onye na-ebo gị ebubo, Mozis, onye ị tụkwasịrị obi. N’ezie, ọ bụrụ na unu kwere Mozis, unu gaara ekwere m, n’ihi na onye ahụ dere banyere m. Ma ọ bụrụ na i kwenyeghi n'ihe onye ahụ dere, olee otu ị ga-esi kwere okwu m? ".

Ee, dị ka Jizọs, nwa Chukwu si kwuo, ọ bụrụ na anyị enwee obi abụọ n’okwu Mozis, mgbe ahụ anyị enweghị ihe mere anyị ga-eji kwere na Jizọs n’onwe ya. Ya mere, odi nkpa inwe obi ike na Moses dere akwukwo nke Jenesis na Tora ndi ozo.

 

 

Isiokwu na-esonụ nke usoro isiokwu a (Nkebi nke 5) ga-amalite nyochaa akụkọ banyere Adam (na Iv) nke dị na Jenesis 2: 5 - Jenesis 5: 2.

 

[I] https://en.wikipedia.org/wiki/Colophon_(publishing)  https://en.wikipedia.org/wiki/Jerusalem_Colophon

[Ii] https://biblehub.com/interlinear/genesis/2-4.htm

[iii] https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1881-0428-643 , https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1881-0428-643

[iv] Mbadamba mbadamba ụrọ nke ndị ọchịchị Palestine na-edegara gọọmentị Ijipt nke oge ahụ akwụkwọ na Egypt na 1888 na Tell-el-Amarna. https://en.wikipedia.org/wiki/Amarna_letters

[v] https://store.patternsofevidence.com/collections/movies/products/directors-choice-moses-controversy-blu-ray Nke a dịkwa na Netflix ma ọ bụ n'efu ma ọ bụ maka mgbazinye. Trailers nke usoro a dị na Youtube maka nlele n'efu n'oge edere (August 2020) https://www.youtube.com/channel/UC2l1l5DTlqS_c8J2yoTCjVA

[vi] https://omniglot.com/writing/protosinaitc.htm

[vii] https://en.wikipedia.org/wiki/Proto-Sinaitic_script

[viii] Maka ihe akaebe banyere Josef na Amenemhat III "Ternkpụrụ nke ihe akaebe - Ọpụpụ" by Tim Mahoney na “Ọpụpụ, Akụkọ Ifo ma ọ bụ Akụkọ Ochie” nke David Rohl dere. Iji kpuchie ya nke ọma banyere Josef na Jenesis 39-45.

[ix] Alan Gardiner n’akwụkwọ ya “The Egypt Origin of the Semitic Alphabet” kwuru “Okwu maka mkpụrụ akwụkwọ mkpụrụedemede nke mkpụrụ akwụkwọ a na-amaghị ama siri ike… Ihe aha ndị a pụtara, nke a sụgharịrị dị ka okwu Semitic [dị ka Hibru] doro anya ma ọ bụ nwee ezi uche na okwu 17.”Ọ na-ezo aka na ederede Proto-Siniatic dị na Serabit El-Khadim nke ndị Petries na 1904-1905.

[X] Jenesis, Ọpụpụ, Levitikọs, Ọnụ Ọgụgụ, Diuterọnọmi, nke ọtụtụ ndị na-akpọ Tora (Iwu) ma ọ bụ Pentateuch (Akwụkwọ 5).